Để được gia nhập Đảng Cộng sản Việt Nam thì phải có các điều kiện như: Động cơ vào Đảng đúng đắn, có giác ngộ chính trị, thừa nhận và tự nguyện thực hiện Cương lĩnh chính trị, Điều lệ Đảng, nhiệm vụ của đảng viên. Hoạt động trong một tổ chức cơ sở đảng và phải là người ưu tú, được nhân dân tín nhiệm. Sau khi được kết nạp, còn phải trải qua thời kỳ dự bị để tiếp tục rèn luyện thử thách trước khi được công nhận là đảng viên chính thức.[31] Cụ thể là:

Đối tượng và thủ tục

Theo Điều lệ của Đảng Cộng sản Việt Nam thì công dân Việt Nam từ mười tám tuổi trở lên, có thừa nhận và tự nguyện thực hiện các Cương lĩnh chính trị, Điều lệ Đảng, tiêu chuẩn và nhiệm vụ đảng viên, hoạt động trong một tổ chức cơ sở đảng, qua thực tiễn chứng tỏ là người ưu tú, được nhân dân tín nhiệm, đều có thể được xét để kết nạp vào Đảng.[32]

Người muốn vào Đảng phải có đơn tự nguyện xin vào Đảng, báo cáo lý lịch với chi bộ và người này phải được hai đảng viên chính thức giới thiệu. Nơi có tổ chức Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh, người vào Đảng trong độ tuổi thanh niên phải là đoàn viên, được ban chấp hành đoàn cơ sở và một đảng viên chính thức giới thiệu. Nơi không có tổ chức Đoàn thì người vào Đảng phải là đoàn viên công đoàn, được ban chấp hành công đoàn cơ sở và một đảng viên chính thức giới thiệu. Người giới thiệu phải là đảng viên chính thức và cùng công tác với người muốn vào Đảng ít nhất một năm. Ngoài ra người giới thiệu phải báo cáo với chi bộ về lý lịch, phẩm chất, năng lực của người vào Đảng và chịu trách nhiệm về sự giới thiệu của mình. Có điều gì chưa rõ thì báo cáo để chi bộ và cấp trên xem xét.

Trình tự thủ tục kết nạp gồm nhiều bước khác nhau với nhiều biểu mẫu, hồ sơ thủ tục xác minh, thủ tục giới thiệu, chuẩn y được quy định về những quy trình cụ thể. Thủ tục Kết nạp được thông qua một buổi lễ kết nạp trong đó có các nội dung chính như các nghi thức khai mạc, chào cờ, tuyên bố lý do, giới thiệu đại biểu. Tiếp theo là phần đương sự đọc đơn xin vào đảng, sau đó là báo cáo giới thiệu của các đảng viên giới thiệu cho đương sự và quan trọng là lời tuyên thệ, lời thề của đương sự khi được kết nạp Đảng.[33]

Người được kết nạp phải trải qua thời kỳ dự bị mười hai tháng (tính từ ngày chi bộ tổ chức lễ kết nạp). Trong thời kỳ dự bị, chi bộ tiếp tục giáo dục, rèn luyện và phân công đảng viên chính thức giúp đảng viên đó tiến bộ. Khi hết thời kỳ dự bị, chi bộ xét công nhận đảng viên chính thức và biểu quyết như khi xét kết nạp. Nếu xét thấy không đủ tư cách đảng viên thì đề nghị lên cấp ủy có thẩm quyền quyết định xóa tên trong danh sách đảng viên dự bị. Đảng viên đã được công nhận chính thức thì tuổi đảng của đảng viên tính từ ngày ghi trong quyết định kết nạp.

Quyền hạn và trách nhiệm

Theo Điều 3 của Điều lệ Đảng Cộng sản thì Đảng viên có một số quyền như:

• Được thông tin và thảo luận các vấn đề về Cương lĩnh chính trị, Điều lệ Đảng, đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng, biểu quyết công việc của Đảng.
• Ứng cử, đề cử và bầu cử cơ quan lãnh đạo các cấp của Đảng theo quy định của Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam.
• Phê bình, chất vấn về hoạt động của tổ chức đảng và đảng viên ở mọi cấp trong phạm vi tổ chức, báo cáo, kiến nghị với các cơ quan có trách nhiệm và yêu cầu được trả lời.
• Trình bày ý kiến khi tổ chức đảng nhận xét, quyết định công tác hoặc thi hành kỷ luật đối với mình.

Đảng viên dự bị có các quyền này nhưng loại trừ quyền biểu quyết, ứng cử và bầu cử cơ quan lãnh đạo của Đảng.

Theo Điều 2 của Điều lệ Đảng Cộng sản thì Đảng viên có nhiệm vụ:

• Trung thành tuyệt đối với mục đích lý tưởng của Đảng, chấp hành Cương lĩnh chính trị, Điều lệ Đảng, nghị quyết, chỉ thị của Đảng, pháp luật. Hoàn thành tốt nhiệm vụ được giao và phải phục tùng tuyệt đối sự phân công và điều động của Đảng.
• Học tập, rèn luyện, nâng cao trình độ kiến thức, năng lực công tác, phẩm chất chính trị, đạo đức cách mạng, có lối sống lành mạnh, tham gia đấu tranh chống chủ nghĩa cá nhân, cơ hội, cục bộ, quan liêu, tham nhũng, lãng phí và các biểu hiện tiêu cực. Chấp hành quy định của Ban Chấp hành Trung ương về những điều đảng viên không được làm.
• Liên hệ với nhân dân, tôn trọng và phát huy quyền làm chủ của nhân dân, chăm lo đời sống vật chất, tinh thần và bảo vệ quyền lợi chính đáng của nhân dân. tích cực tham gia công tác quần chúng, công tác xã hội nơi làm việc và nơi ở, tuyên truyền vận động gia đình và nhân dân thực hiện đường lối, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước.
• Tham gia xây dựng, bảo vệ đường lối, chính sách và tổ chức của Đảng, phục tùng kỷ luật, giữ gìn đoàn kết thống nhất trong Đảng, thường xuyên tự phê bình và phê bình, trung thực với Đảng. Làm công tác phát triển đảng viên. Sinh hoạt đảng và đóng đảng phí đúng quy định. (Riêng Đảng viên tuổi cao, sức yếu, tự nguyện xin giảm, miễn công tác và sinh hoạt đảng do chi bộ xem xét, quyết định - theo Điều 7 Điều lệ Đảng Cộng sản Việt Nam).

Trong thực tiễn, có ý kiến cho rằng đảng viên thì ai cũng phải có trách nhiệm nêu gương, đặc biệt là đối với người đứng đầu cấp ủy và chính quyền các cấp, trách nhiệm đó phải cao hơn do những người này nếu không nêu gương thì không thể giáo dục, thuyết phục được cán bộ, nhân viên thuộc quyền và không được nhân dân tin cậy, tôn trọng.[34]

Bên cạnh đó, những quy định hiện hành của Đảng không cho phép Đảng viên sinh con thứ ba để đảm bảo chính sách kế hoạch hóa gia đình ở Việt Nam[35] (lưu ý là không sinh con lần thứ ba chứng không phải là sinh ba). Việc xử lý kỷ luật đảng viên vi phạm được thực hiện theo Hướng dẫn số 01-HD/UBKTTW ngày 26 tháng 4 năm 2011 của Ủy ban Kiểm tra Trung ương, theo đó Đảng viên vi phạm trong trường hợp sinh con thứ ba (trừ trường hợp pháp luật có quy định khác) thì bị kỷ luật bằng hình thức khiển trách.[36] Tuy nhiên, quy định cũng đặt ra 07 trường hợp Đảng viên có thể sinh con thứ ba theo hướng mở mà không phải chịu trách nhiệm kỷ luật.[37]

Khai trừ, kỷ luật

Theo Điều lệ Đảng Cộng sản Việt Nam thì nếu đảng viên bỏ sinh hoạt chi bộ hoặc không đóng đảng phí ba tháng trong một năm mà không có lý do chính đáng hay đảng viên giảm sút ý chí phấn đấu, không làm nhiệm vụ đảng viên, đã được chi bộ giáo dục mà không tiến bộ thì chi bộ xem xét, đề nghị lên cấp có thẩm quyền xóa tên trong danh sách đảng viên. Đảng viên xin ra khỏi Đảng do chi bộ xem xét, đề nghị cấp có thẩm quyền chuẩn y kết nạp quyết định. Có nhiều ý kiến cho rằng Đảng viên phải chịu nhiều điều bắt buộc tuân theo vô cùng hà khắc, đấy được coi như là một cách để đảng giữ được vai trò của mình trong mắt quần chúng. Điều lệ đảng và những điều Đảng viên phải tuân theo còn nhiều hơn hẳn những điều quy định trong Pháp luật áp dụng với công dân bình thường.Đảng hi vọng những điều lệ ấy sẽ chẳng những khiến cho Đảng viên là một công dân lương thiện mà còn là một công dân gương mẫu ở địa phương.